Biegunka to przypadłość, która może od czasu do czasu przydarzyć się każdemu z nas. Jednak są też osoby, które z biegunkami zmagają się często. Niektórzy borykają się z tym problemem ze względu na choroby przewlekłe. Przyjrzyjmy się więc przyczynom biegunki, jej mechanizmom, sposobom diagnostyki i radzenia sobie z tym problemem.

Biegunka może wystąpić nagle i w takim przypadku zwykle zasięga się porady lekarza pierwszego kontaktu. Biegunka ostra zwykle ma przebieg samoograniczający się, czyli po jakimś czasie ustępuje. Jednak może się zdarzyć, że nie ma poprawy i biegunka przechodzi w postać przewlekłą. Taki stan wymaga specjalistycznej diagnostyki.

Biegunka ostra

O biegunce ostrej mówimy wtedy, gdy wypróżniamy się więcej niż 3 razy dziennie przez okres krótszy niż 14 dni. Możemy też notować zwiększoną masę stolca, gdyż zatrzymana w jelicie woda zwiększa jego objętość. Stolec może być papkowaty lub wodnisty typu 6 lub 7 wg bristolskiej skali uformowania stolca.

Przyczyny biegunki ostrej

Biegunkę ostrą może wywołać:

• infekcja bakteryjna, wirusowa lub pasożytnicza związana np. z podróżami do egzotycznych krajów czy ze zjedzeniem nieświeżej potrawy;
• działanie niepożądane leków;
• zatrucia, np. grzybami, toksynami środowiskowymi, alkoholem;
• mocny stres;
• nadwrażliwość pokarmowa;
• niedokrwienne zapalenie okrężnicy;
• ostre zapalenie uchyłków okrężnicy.

Aby ustalić przyczynę biegunki, lekarz może zapytać nas m.in. o:

• odbywane podróże;
• ostatnio zjedzone posiłki;
• stosowane leki (w tym immunosupresyjne);
• wiek;
• warunki socjalno-bytowe;
• codzienne zwyczaje żywieniowe;
• gorączkę;
• wymioty;
• schorzenia współistniejące.

Biegunki ostre wywołane infekcją

Biegunka samoograniczająca się wskazuje na infekcję wirusową (w 60 – 90% przyczyną zachorowania są norowirusy). Zwykle występuje ona w odstępie 1 dnia do 3 dni od zakażenia i trwa od 24 do 48 godzin.

Objawy zakażenia bakteryjnego pojawiają się szybciej, ale przebieg infekcji jest mniej burzliwy. Niektóre szczepy bakterii (enterotoksyczne i enteropatogenne szczepy E. coli, Vibrio cholerae, Campylobacter jejuni, Salmonella, Clostridium difficile, Yersinia enterocolitica i Aeromonas spp) wywołują wodnistą biegunkę, w której przebiegu często występuje także krew w stolcu. Jeśli biegunka ma charakter ustępujący, to nie szukamy konkretnego mikroorganizmu i zwykle nie stosujemy także leczenia przeciwbakteryjnego. Jednak badania mikrobiologiczne należy wykonywać u chorych:

• z niewydolnością serca;
• z niewydolnością układu oddechowego;
• z niewydolnością nerek;
• z niewyrównaną cukrzycą;
• w podeszłym wieku;
• leczonych immunosupresyjnie;
• odwodnionych;
• gorączkujących;
• z podniesionymi wskaźnikami stanu zapalnego (OB,CRP);
• z obecnością w kale krwi lub ropy.

Badanie bakteriologiczne stolca może pozwolić ustalić czynnik infekcyjny i dobrać prawidłowo leki co poprawi efekty leczenia. Niestety nie zawsze udaje się ustalić odpowiedzialny za biegunkę mikroorganizm. Jeśli poznamy bakterię, która wywołała ostrą biegunkę możemy zastosować do leczenia antybiotyk, na który dana bakteria jest wrażliwa. W przeciwnym wypadku do leczenia wybiera się antybiotyki o jak najszerszym spektrum leczniczym.

Zakażenie pasożytnicze można podejrzewać szczególnie u chorych podróżujących do egzotycznych krajów, zwłaszcza jeśli pili tam nieprzegotowaną wodę. Pod uwagę należy brać najczęściej występujące infekcje takie jak lamblioza, kryptosporydioza, izosporoza, cyklosporoza oraz – zwłaszcza jeśli biegunka jest krwista – zakażenie pełzakiem czerwonki. Pasożyty rzadko jednak wywołują ostrą biegunkę, częściej jest to biegunka przewlekła.

Biegunka ostra nie wywołana infekcją

Jeśli wywiad wskazuje, że biegunka raczej nie jest wywołana infekcją, potrzebna jest dodatkowa diagnostyka, którą dobiera lekarz. Na przykład przy krwistej biegunce nieodpowiadającej na leczenie przeciwbakteryjne zaleca się sigmoidoskopię lub kolonoskopię z pobraniem wycinków do badania histopatologicznego.

Należy też mieć na uwadze, że jest bardzo dużo leków, których stosowanie może wywołać biegunkę. Stąd bardzo ważne w trakcie wywiadu lekarskiego jest pytanie o zażywane przez chorego leki, stosowane zioła i suplementy diety.

Leczenie biegunki ostrej

Najważniejszym problemem, który towarzyszy biegunce ostrej jest możliwość wystąpienia zaburzeń wodno-elektrolitowych wskutek odwodnienia. Niezależnie od przyczyny biegunki to właśnie równowaga wodna i mineralna wymaga szybkiego skorygowania. Choremu podaje się więc doustnie wodę i elektrolity.

Płyn do nawadniania doustnego powinien zawierać:

• 75 mmol/l jonów sodu;
• 20 mmol/l jonów potasu;
• 65 mmol/l jonów chlorkowych;
• 10 mmol/l cytrynianu;
• 75 mmol/l glukozy.

Nasilenie odwodnienia można sprawdzić porównując aktualną masę ciała chorego do tej sprzed biegunki. Spadek masy ciała:

• poniżej 3% oznacza brak odwodnienia;
• między 3% a 5% – łagodne odwodnienie (zwiększone pragnienie, choć nie u osób starszych, uczucie wysychania błon śluzowych);
• między 5% a 10% – umiarkowane odwodnienie (wyraźnie większe pragnienie, suche błony śluzowe, podkrążone oczy, skąpomocz, hipotensja ortostatyczna, powrót różowego koloru po uciśnięciu płytki paznokciowej nie wcześniej niż po upływie 2 sekund);
• powyżej 10% – ciężkie odwodnienie (do poprzednich objawów dochodzą objawy wstrząsu hipowolemicznego).

Hospitalizacji wymagają osoby:

• z odwodnieniem ciężkim;
• starsze;
• w ciężkim stanie ogólnym;
• z wymiotami uniemożliwiającymi nawodnienie doustne;
• u których nawodnienie doustne nie przynosi efektów;
• przechodzące ciężkie infekcje (np. dur brzuszny, cholera) i infekcje przebiegające z powikłaniami.

W warunkach domowych zwykle przy biegunce powinno się podawać około 20 ml płynu nawadniającego na kilogram masy ciała często i małymi porcjami. Przy odwodnieniu łagodnym ilość zwiększamy do około 50 ml/kg masy ciała, a przy odwodnieniu średnim od 50 do 100 ml/kg masy ciała, Dodatkowo poimy chorego  5 –10 ml płynu na 1 kg masy ciała po każdym biegunkowym stolcu oraz 2–2,5 ml/kg masy ciała po epizodzie wymiotów.

Należy też pamiętać, że każdy stopień Celsjusza powyżej prawidłowej temperatury ciała zwiększa zapotrzebowanie na płyny o 15%.

Okazuje się także, że jak najwcześniejsze przywrócenie żywienia doustnego poprawia czynność jelit i skraca czas trwania choroby.

Stosowanie leków zapierających w biegunce bakteryjnej, zwłaszcza o ciężkim przebiegu jest przeciwwskazane. Zwalniają one bowiem pasaż jelitowy co może:

• opóźnić usunięcie z jelita patogenów i ich toksyn;
• zaostrzyć przebieg choroby;
• przedłużyć gorączkę;
• doprowadzić do toksycznego rozdęcia okrężnicy;
• wywołać zespół hemolityczno-mocznicowy u chorych zakażonych szczepem E. coli 0157:H7.

Należy pamiętać, że niektóre zakażenia powodują zniszczenia w jelicie i utratę enzymów trawiennych produkowanych przez komórki jelitowe. Stąd po takiej infekcji może na jakiś czas pojawić się np. wtórna nietolerancja laktozy.

Biegunka przewlekła

Jeśli luźne wypróżnienia trwają od 15 do 30 dni to nazywamy ten stan biegunką przetrwałą. Po tym czasie biegunka jest już definiowana jako przewlekła i należy przeprowadzić niezbędną diagnostykę.

Różnego rodzaju toksyny, hormony, neuroprzekaźniki, nadmiar kwasów żółciowych czy cytokiny prozapalne mogą wpływać negatywnie na funkcje błony śluzowej jelita. Nadmierne rozrzedzenie kału może być wynikiem:

• przyspieszenia perystaltyki (skrócenie czasu potrzebnego na wchłonięcie wody);
• upośledzenia mechanizmów wchłaniania w jelicie cienkim lub grubym;
• nadmiernym wydzielaniem do jelita wody i elektrolitów (biegunka sekrecyjna);
• zatrzymaniem wody w jelicie przez trudno wchłanialne substancje obecne w treści pokarmowej (biegunka osmotyczna).

W przypadku wystąpienia tego rodzaju biegunki należy poinformować lekarza o:

• czasie trwania biegunki;
• liczbie wypróżnień w ciągu dnia;
• konsystencji i zabarwieniu kału;
• obecności niestrawionych resztek pokarmowych;
• bólu brzucha i jego charakterze (miejscowy czy rozlany);
• utracie masy ciała;
• obecności krwi i śluzu w stolcu;
• związku biegunki ze spożytym pokarmem (nietolerancje i nadwrażliwości pokarmowe).

Rodzaje biegunki przewlekłej

Biegunka przewlekła może mieć charakter:

• wodnisty (sekrecyjna i osmotyczna);
• zapalny;
• tłuszczowy.

Biegunka wodnista sekrecyjna

Przyczyny biegunki wodnistej sekrecyjnej to m.in.:

• przewlekłe zakażenia (zwiększone wydzielanie do światła jelita jest powodowane przez enterotoksyny bakteryjne);
• choroby zapalne jelit (np. wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna, kolagenowe lub limfocytarne mikroskopowe zapalenie jelita, zapalenie uchyłków);
• nadużywanie leków przeczyszczających;
• zaburzenia regulacji wydzielania jelitowego (np. stan po wagotomii, stan po sympatektomii, neuropatia cukrzycowa, zespół jelita nadwrażliwego);
• zaburzenia jelitowego wchłaniania kwasów żółciowych;
• choroby endokrynne (np. nadczynność tarczycy, choroba Addisona);
• guzy neuroendokrynne (np. gastrinoma, VIP-oma, somatostatinoma, rakowiak);
• mastocytoza;
• nowotwory (np. rak jelita, chłoniak jelita);
• toksyny (alkohol, arszenik).

Cechy charakterystyczne biegunki sekrecyjnej to:

• obfite wodniste stolce (nawet do kilku litrów na dobę);
• zazwyczaj brak bólu brzucha;
• rezygnacja z jedzenia nie zmniejsza biegunek (budzą chorego nawet w nocy) z wyjątkiem chorych po resekcji jelita i z przetoką jelitową.

Biegunka wodnista osmotyczna

Przyczyny biegunki wodnistej osmotycznej to m.in.:

• stosowanie osmotycznych środków przeczyszczających (takich jak siarczan magnezu, fosforany, laktuloza, mannitol, sorbitol, makrogole);
• stosowanie leków zobojętniających kwas solny (np. wodorotlenku magnezu);
• inne leki (np. orlistat, kolchicyna, cholestyramina, neomycyna, biguanidy, metylodopa);
• zaburzenia wchłaniania węglowodanów (np. laktozy, fruktozy);
• zespół krótkiego jelita;
• przetoki jelitowe.

Do cech charakterystycznych biegunki osmotycznej zaliczamy:

• stolce pieniste i tryskające o kwaśnym pH, charakterystyczne dla zaburzeń trawienia dwucukrów;
• ustępowanie objawów w czasie postu i przy wykluczeniu z diety substancji osmotycznie czynnej, która ją wywołała.

Biegunka zapalna

Przyczyny przewlekłej biegunki zapalnej to m.in.

• choroby zapalne jelit (np. wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna, zapalenie uchyłków);
• choroby infekcyjne - bakteryjne (np. Clostridium, E. coli, M. tuberculosis), wirusowe (np. Cytomegalovirus, Herpes simplex), pasożytnicze (np. Entamoeba histolytica, Strongyloides stercoralis);
• zapalenie niedokrwienne;
• zapalenie popromienne;
• leki (cytostatyki, cyklosporyna, niesteroidowe leki przeciwzapalne, statyny, blokery receptora H2, tiklopidyna, inhibitory pompy protonowej);
• nowotwory (np. rak jelita, chłoniak jelita).

Objawy biegunki zapalnej to:

• obecność krwi w stolcu;
• duża liczba leukocytów w stolcu;
• wzrost stężenia laktoferyny i kalprotektyny w stolcu;
• objawy ogólnoustrojowe – np. gorączka, wzrost OB, wzrost CRP, eozynofilia, hipoalbuminemia.

Biegunka tłuszczowa

Przyczyny przewlekłej biegunki tłuszczowej to m.in.:

• pełnoobjawowa celiakia;
• zespoły złego wchłaniania (np. zespół krótkiego jelita, zespół przerostu bakteryjnego jelita cienkiego czyli SIBO, niedokrwienie jelit);
• zespoły złego trawienia (m.in. niewydolność egzokrynna trzustki, np. przewlekłe zapalenie trzustki, zmniejszone stężenie kwasów żółciowych w jelicie, np. w wyniku cholestazy).

Charakterystyczne dla biegunki tłuszczowej są stolce:

• tłuste;
• połyskliwe;
• maziste;
• trudne do spłukania;
• o gnilnym zapachu.

Leczenie biegunki przewlekłej

Należy pamiętać, że ustalenie przyczyny przewlekłej biegunki nie należy do zadań prostych. Nie zawsze dysponujemy bowiem możliwością pełnej i pewnej diagnostyki wybranych stanów klinicznych. Stąd często stosuje się leczenie oparte na eliminacji objawów lub szuka się związku biegunki z konkretną przypadłością (np. zastosowanie leku wiążącego kwasy tłuszczowe, jeśli wiemy, że pacjent jest po zabiegu cholecystektomii). Jeśli u chorego zdiagnozujemy celiakię, to dieta bezglutenowa, stosowana przez czas niezbędny dla regeneracji jelita, może przynieść efekty w postaci ustąpienia biegunki.

Ziołolecznictwo w biegunkach

W leczeniu biegunki można również wspomagać się ziołami zawierającymi garbniki i substancje antybakteryjne. Garbniki łączą się ze związkami białkowymi błon śluzowych, tworząc na błonie śluzowej jelit warstwę ochronną, utrudniającą wchłanianie toksyn bakteryjnych oraz zmniejszającą sekrecję wody i elektrolitów do światła jelita. Dodatkowo działają także przeciwzapalnie, bakteriostatycznie i bakteriobójczo. Do tego typu surowców należą np.:

• kłącze pięciornika;
• liść orzecha włoskiego;
• ziele rdestu wężownika;
• kora dębu;
• liść jeżyny;
• liść maliny;
• owoc czarnej jagody;
• liść szałwii;
• liść borówki czernicy.

Poznawszy przyczynę biegunki przewlekłej, można również stosować odpowiednie zioła. Dobrze dobrana mieszanka ziołowa o działaniu gojącym, przeciwzapalnym, antyoksydacyjnym, wzmacniającym barierę jelitową i regulującym mikrobiom jelitowy może być bardzo pomocna w hamowaniu objawów chorób jelit. Tego typu mieszanką jest nasz CEMMUNIX Herbal.

Podsumowanie

Biegunka jest często reakcją obronną organizmu na czynniki, które mogą mu zaszkodzić. Zalicza się do nich drobnoustroje, toksyny czy stosowane leki. Jednak czasem jest ona także objawem wskazującym na stan zapalny i konkretne uszkodzenia w układzie pokarmowym. Dlatego w każdym wypadku należy skontaktować się z lekarzem w celu ustalenia przyczyny biegunki i podjęcia właściwego leczenia. Nie należy także zapominać o właściwym nawodnieniu i uzupełnieniu elektrolitów, aby nie dopuścić do odwodnienia organizmu.