Blog - Kortyzol – hormon stresu – jak wpływa na organizm i dlaczego jest tak ważny?

Kortyzol, nazywany często hormonem stresu, pełni kluczową rolę w regulacji wielu procesów zachodzących w organizmie. Choć jego nadmiar może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, kortyzol jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu. To właśnie on pomaga nam radzić sobie z codziennymi wyzwaniami, wpływa na poziom energii, gospodarkę cukrową oraz odporność. Jakie są skutki długotrwałego stresu i jak utrzymać poziom kortyzolu w równowadze? Sprawdź, jak działa ten hormon, i dowiedz się, co zrobić, aby wspierać swoje zdrowie.

Reakcja na stres „walcz lub uciekaj” jest związana z wydzielaniem kortyzolu. Przez wieki odgrywała ważną rolę w ratowaniu ludzkiego zdrowia i życia. Z czasem zmieniły się zagrożenia i stresory, a pierwotna reakcja pozostała. Czy to nam służy? Okazuje się, że kluczem do zdrowia, jak w większości wypadków, jest równowaga w organizmie, czyli to, aby kortyzolu nie było w ciele ani za dużo, ani za mało.

Skąd się bierze kortyzol w naszym organizmie?

Kortyzol jest hormonem należącym do grupy glikokortykosteroidów. Produkowany jest w korze nadnerczy z prekursora, którym jest cholesterol.

W warunkach fizjologicznych wydzielanie kortyzolu jest zgodne z zegarem dobowym, któremu podlega nasze ciało.

Największy poziom tego hormonu powinniśmy mieć rano, gdyż organizm stara się nas wybudzić ze snu i dać nam energię do pracy. Do wieczora poziom wydzielanego kortyzolu powinien spadać, tak aby przygotować ciało do dobrego snu i związanej z nim nocnej regeneracji.

Zmiany fizyczne w ciele, które dokonują się przy podniesionym poziomie kortyzolu, są konsekwencją nie tylko tego hormonu. „Współpracuje” on bowiem także z innymi substancjami wydzielanymi w naszym ciele, m.in. z adrenaliną, noradrenaliną, aldosteronem, hormonem wzrostu i wazopresyną. Ma on też wpływ na pracę hormonów płciowych.

Warto też wspomnieć, że kortyzol krąży we krwi w duecie z białkami. To pozwala kontrolować ilość wolnego, czyli aktywnego kortyzolu. Jednak w niektórych chorobach (takich jak marskość wątroby czy niedoczynność tarczycy) białko wiążące kortyzol może być produkowane w niewystarczających ilościach. W takim wypadku możliwy jest wzrost poziomu niezwiązanego kortyzolu i jego mocniejsze działanie na organizm.

Wpływ kortyzolu na pracę organizmu

Kortyzol jest dla nas hormonem niezbędnym, aby utrzymać organizm w równowadze. Pełni on bowiem wiele bardzo ważnych funkcji. Przyjrzyjmy się zarówno pozytywnemu fizjologicznemu wpływowi kortyzolu na organizm, jak i konsekwencjom jego nadmiaru.

Działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne kortyzolu

Dzięki działaniu przeciwzapalnemu i przeciwalergicznemu kortyzol nie dopuszcza do niekontrolowanej i rozsianej reakcji zapalnej oraz zmniejsza reakcję organizmu na alergeny. Nadmiar kortyzolu może jednak obniżyć naszą odporność, co zwiększa narażenie na infekcje.

Wpływ na gospodarkę cukrową

Kortyzol podnosi poziom glukozy we krwi. W czasie działania stresora, czyli w stanie „walcz lub uciekaj”, kortyzol ma za zadanie dostarczyć to paliwo do ważnych organów takich jak mózg i serce. Hamuje więc wychwyt glukozy przez mięśnie i tkankę tłuszczową, zwiększa syntezę glukozy w wątrobie, dostarczając jej potrzebne do tego procesu białka (zabiera je m.in. z mięśni i układu kostnego).

Jeśli jednak stres się przedłuża, to podniesiony poziom cukru we krwi, który pobudza wydzielanie insuliny, może doprowadzić do rozwoju insulinooporności i cukrzycy pochodzenia nadnerczowego. Dodatkowo może to prowadzić do znacznego osłabienia mięśni i osteoporozy.

Wpływ na gospodarkę lipidową

Kortyzol uwalnia kwasy tłuszczowe z tkanki tłuszczowej w celu zwiększenia dostępnej dla tkanek energii.
Jednocześnie kortyzol przyspiesza rozwój komórek tłuszczowych i zwiększa ilość zgromadzonego w nich tłuszczu w okolicach brzucha, tułowia, karku i twarzy. Dodatkowo stymuluje produkcję trójglicerydów w wątrobie i podnosi poziom cholesterolu. Dlatego próbując zmniejszyć swoją wagę oraz poprawić profil lipidowy, powinniśmy równocześnie dążyć do eliminacji stresu.

Wpływ na układ moczowy

Codzienny dobroczynny wpływ kortyzolu na zwiększenie filtracji kłębuszkowej w nerkach i pobudzenie diurezy powoduje usuwanie nadmiaru wody z organizmu i przeciwdziała powstawaniu obrzęków.

Długotrwały nadmierny wzrost poziomu kortyzolu sprawia, że zaczyna on działać poprzez receptory dla innego związku, czyli aldosteronu. A to skutkuje większym wychwytem zwrotnym sodu i wody przez nerki, zwiększeniem objętości płynu pozakomórkowego i zatrzymywaniem wody w organizmie. Z czasem może to prowadzić do nadciśnienia krwi.

Wpływ kortyzolu na zdrowie żołądka

Jak już wspominałam, kortyzol zmniejsza syntezę prostaglandyn zapalnych, co chroni tkanki ciała, w tym żołądek, przed stanami zapalnymi.

Jednakże część prostaglandyn hamowanych przez kortyzol ma inne zadania. Regulują one wydzielanie śluzu chroniącego błonę śluzową żołądka i dodatkowo zapewniają jej właściwe ukrwienie. Jeśli te prostaglandyny będą ciągle hamowane przez zbyt wysoki poziom kortyzolu, to osłabnie ich ochronne działanie i mogą pojawić się nadżerki, a nawet wrzody. Sprzyja temu również fakt, że kortyzol stymuluje wydzielanie kwasu solnego w żołądku.

Lecząc stany zapalne, nadżerki i wrzody żołądka, nie możemy więc zapominać o eliminacji stresu.

Wpływ poziomu kortyzolu na układ kostny

Kortyzol bierze udział w regulacji poziomu wapnia we krwi. Jego fizjologicznym działaniem jest hamowanie wchłaniania tego pierwiastka w jelitach.

Nadmiar kortyzolu może zmniejszyć ilość potrzebnego kościom wapnia we krwi. Dodatkowo nasila on wydalanie wapnia i fosforanów z moczem. Okazuje się także, że kortyzol hamuje funkcję osteoblastów (komórek tworzących kość), a promuje działanie osteoklastów (komórek kościogubnych). Skutkiem tego działania może być rozwój osteopenii, a nawet osteoporozy. Jak więc widać, i w tym schorzeniu eliminacja stresu jest jedną ze strategii dochodzenia do zdrowia.

Wpływ poziomu kortyzolu na gojenie się tkanek

Prawidłowy poziom kortyzolu jest potrzebny dzieciom w wieku płodowym, gdyż to dzięki niemu dobrze rozwijają się np. pęcherzyki płucne oraz układy enzymatyczne w wątrobie i układzie pokarmowym. Wspiera on również działanie insulinopodobnego czynnika wzrostu-1(IGF-1), czyli hormonu, który pobudza wzrost tkanek i wspomaga tworzenie kolagenu oraz utrzymuje w równowadze stężenia wapnia, magnezu i potasu.

Jednak po porodzie kortyzol zaczyna hamować IGF-1. Stąd też przewlekły wysoki poziom kortyzolu będzie skutkował upośledzeniem syntezy kolagenu i regeneracji tkanek. Dodatkowo hamujący wpływ kortyzolu na rozrost fibroblastów opóźnia proces gojenia się ran.

Efektem przewlekłego stresu może być więc osłabienie mięśni i kości, cienka skóra z widocznymi rozstępami oraz słabe ściany naczyń krwionośnych.

Wpływ poziomu kortyzolu na układ krwionośny

Stany stresu to czas zwiększonego wysiłku dla organizmu. Dlatego zwiększenie pojemności wyrzutowej serca oraz wzmocnienie działania noradrenaliny obkurczającej tętnice i podnoszącej ciśnienie krwi jest chwilowo bardzo potrzebnym działaniem.

Jednak taki stan trwający długo może spowodować nadciśnienie tętnicze. Kuracje obniżające ciśnienie krwi powinny brać więc pod uwagę łagodzenie stresu u pacjenta.

Wpływ poziomu kortyzolu na funkcjonowanie układu nerwowego

Fizjologiczne poziomy kortyzolu mają dobroczynny wpływ na neurony w układzie nerwowym. Reguluje on ich metabolizm, wydzielanie neuroprzekaźników, czynności elektrofizjologiczne i dba o ich prawidłowe dojrzewanie. Dlatego w chorobie Addisona przebiegającej z niedoborem kortyzolu pojawiają się takie objawy jak apatia, brak apetytu, depresja oraz nadwrażliwość smakowa i zapachowa.

Jednak przewlekły nadmiar kortyzolu może prowadzić do stanów euforii, wahań nastrojów, drażliwości, bezsenności, słabej koncentracji i zapominania. Po dłuższym czasie mogą się nawet pojawić zachowania psychotyczne.

Czy łatwo jest zbadać poziom kortyzolu i wyciągnąć z tego badania wnioski?

Istnieją choroby, w których ewidentnie w badaniach możemy zobaczyć niski (choroba Addisona) bądź wysoki (choroba Cushinga) poziom kortyzolu we krwi. Jednak u człowieka, który tak poważnych schorzeń nie ma, wychwycenie wysokich poziomów kortyzolu w pojedynczym badaniu krwi nie jest łatwe. Zwłaszcza że nawet podwyższone jego stężenie może wynikać z samego pobrania krwi, które dla części pacjentów jest mocno stresującym przeżyciem.

Mniej stresogenne i łatwiejsze jest badanie poziomu kortyzolu w ślinie, gdzie znajdziemy tylko jego frakcję wolną (aktywną), niezwiązaną z białkami.

Gdy działa bodziec stresowy, kortyzol jest pulsacyjnie wyrzucany do krwi i organizm stara się zaraz uruchomić mechanizmy regulujące jego stężenie. Stąd trudności w wychwyceniu tych momentów w badaniu.

Codzienne stresory i ich wpływ na wydzielanie kortyzolu

To, ile w ciągu dnia nadnercza wydzielają kortyzolu u każdego z nas, jest uzależnione od tego, jak wiele stresorów znajduje się w naszym otoczeniu.
Bodźce zewnętrzne stymulują chwilowe wydzielanie i wzrost poziomu kortyzolu we krwi. Jednak wewnętrzne mechanizmy regulacyjne związane z ośrodkowym układem nerwowym przywracają jego stężenie do normy. Wraz z ilością, mocą i częstotliwością atakujących nas czynników stresowych ta regulacja może być jednak coraz mniej skuteczna. Takim stresorem dla organizmu może być m.in.

stres psychiczny (złość, strach);
nadmierny wysiłek (mocno obciążająca fizycznie praca, niedostosowane do nas ćwiczenia fizyczne);
zanieczyszczenie środowiska;
narażenie na gwałtowne zmiany temperatur;
problemy z zasypianiem, krótki i płytki sen;
dolegliwości bólowe z różnych przyczyn;
mechaniczne urazy tkanek wskutek wypadku czy zabiegów operacyjnych;
zakażenia;
duże obniżenie poziomu cukru we krwi.

Ciągłe narażenie na stresory może powodować przewlekle podniesiony poziom kortyzolu oraz rozregulowanie jego wydzielania zgodnego z rytmem dobowym. Skutkiem tego są np.

zmiany w układzie nerwowym;
zmiany w układzie hormonalnym;
zmiany w układzie odpornościowym;
wahania poziomu cukru we krwi;
nadciśnienie;
przewlekłe zmęczenie.

Jak nasz tryb życia wpływa na wydzielanie kortyzolu?

Za zakłócenie rytmu dobowego wydzielania kortyzolu odpowiadamy czasem my sami poprzez niehigieniczny tryb życia, np.

zbyt obciążającą aktywność fizyczną;
nieprawidłowe pory aktywności fizycznej;
nieregularne pory posiłków;
zbyt późne udawanie się na nocny spoczynek;
zbyt krótki sen;
zaburzające zegar dobowy oświetlenie.

Co zrobić, aby ograniczyć nadmiar kortyzolu w naszym organizmie?

Pierwsze kroki, jakie musimy podjąć, gdy wiemy, że stres ma nadmierny wpływ na nasze życie, to zmiana niekorzystnych przyzwyczajeń i stylu życia.

Co w takim razie możemy zrobić?

Przyjrzyjmy się naszym codziennym emocjom i postarajmy się dojść do ich przyczyny, sami lub z pomocą fachowca (np. psychologa, psychiatry).
W miarę możliwości pozbądźmy się psychicznych stresorów z naszego otoczenia.
Zadbajmy o chwile wyciszenia i relaksu (dobry film, książka, spacer, joga, medytacja).
Zbudujmy dobre relacje z innymi ludźmi i śmiejmy się razem.
Zadbajmy o nasz zegar dobowy, czyli regularne pory posiłków, właściwe pory kładzenia się do snu i wstawania, dobrą jakość i długość snu.
Zrezygnujmy z używek takich jak alkohol i papierosy.
Zadbajmy o regularną, ale nie wyczerpującą aktywność fizyczną (np. spacer, rower, pływanie).
Możemy także spróbować relaksującego masażu, który – co wykazały badania – obniża poziom kortyzolu; warto także wiedzieć, że dotyk drugiego człowieka wycisza napięcie i podnosi odporność organizmu na stres.
Dobrym sposobem obniżania stresu jest też kontakt z przyrodą i zwierzętami domowymi.
Zadbajmy o prawidłową odżywczą dietę, dostarczającą właściwą ilość węglowodanów, tłuszczy i białek, bo dobrze odżywiony organizm lepiej sobie radzi ze stresem.
Nie dopuszczajmy do dużego głodu i spadku poziomu cukru, bo to dla organizmu stresor, który powoduje wyrzut kortyzolu.

Ziołowe wsparcie w stresie

Jeśli przeżywamy trudne chwile w życiu lub mamy zbyt emocjonalny charakter, można zastanowić się nad zastosowaniem różnych ziołowych preparatów. Tradycyjnie od wieków stosowane i dobrze zbadane zioła wyciszające i poprawiające sen stanowią nieocenione wsparcie w redukcji stresowych reakcji pacjenta. Do ziół tych zalicza się np:

Dzięki nim łatwiej jest zredukować napięcie i wprowadzać w życie konieczne zmiany. Stąd obecność wyżej wymienionych ziół w naszej mieszance HARMONIX. Całość skomponowana jest tak, żeby nie tylko ograniczać reakcje stresowe, ale i dodatkowo łagodzić fizyczne następstwa stresu takie jak problemy trawienne czy nadciśnienie.