Opuchnięte nogi, zmęczenie i problemy z krążeniem? Przyczyna może tkwić w nerkach. Obrzęki i uczucie ciężkości nóg często kojarzymy z problemami krążeniowymi. Ale mogą one sygnalizować zaburzenia pracy nerek, które odpowiadają za usuwanie nadmiaru płynów i toksyn z organizmu. Gdy ich funkcja zostaje zaburzona, ciało zaczyna zatrzymywać wodę, co może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych.

Jakie objawy mogą świadczyć o problemach z nerkami? Jak dbać o ich prawidłową pracę? Odpowiedzi znajdziesz w naszym artykule.

Gdzie jest woda w naszym organizmie?

Ponad połowę naszej masy ciała stanowi woda, u pań jest to około 52%, a u panów około 63%. Warto też wiedzieć, że im więcej mamy tkanki tłuszczowej, tym mniejszy jest procent wody w naszym ciele.

Gdzie w naszym ciele znajduje się woda? Otóż w:

• płynie wewnątrzkomórkowym – właśnie wewnątrz komórek znajduje się ponad połowa wody w naszym ciele;
• płynie zewnątrzkomórkowym, którego przykładami są płyn tkankowy, osocze krwi i limfa;
• płynie transkomórkowym – takim płynem jest płyn mózgowo-rdzeniowy, płyn w otrzewnej, płyn w opłucnej, płyn w komorach oka, płyn w torebkach stawowych oraz soki trawienne (ślina, sok żołądkowy, sok trzustkowy, żółć i sok jelitowy).

Równowaga wody w organizmie a ciśnienie osmotyczne

Woda w organizmie musi być prawidłowo rozłożona między komórkami, tkankami i narządami, co zapewnia ich prawidłową pracę.

W wodzie rozpuszczone są różne substancje, dlatego wywiera ona ciśnienie osmotyczne. Różnice w ciśnieniach osmotycznych między płynem wewnątrz i zewnątrzkomórkowym są jednym z czynników warunkujących przepływ płynu między komórką a jej środowiskiem zewnętrznym.

To, jakie ciśnienie osmotyczne mają płyny w organizmie, zależy także w pewnym stopniu od tego, jakie pijemy napoje. Spożywane płyny mogą bowiem wpływać na to ciśnienie, a tym samym na gospodarkę wodną organizmu, a nawet przyczyniać się do jej nierównowagi. Napój o niewłaściwym składzie, np. nadmiernie hipertoniczny, może prowadzić do odwodnienia komórek, podczas gdy płyn hipotoniczny może powodować ich nadmierne nawodnienie.

Dlatego, jeśli pijemy płyn hipotoniczny (o mniejszym ciśnieniu osmotycznym), sprawimy, że zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz komórki ciśnienie osmotyczne obniży się, a objętość płynu w obu przestrzeniach się zwiększy. W wyniku nadmiaru tego typu płynów może pojawić się obrzęk komórek organizmu.
Jednak jeśli wypijemy płyn hipertoniczny, to płyn wewnątrzkomórkowy zacznie wypływać na zewnątrz komórek, aby zmniejszyć ciśnienie osmotyczne na zewnątrz komórki. Wtedy oba płyny (zewnątrz- i wewnątrzkomórkowy) będą mieć większe ciśnienie osmotyczne, ale płynu w komórkach będzie mniej – komórki się odwodnią.
Płyny izotoniczne zwiększają natomiast tylko objętość płynu zewnątrzkomórkowego, dzięki czemu organizm utrzymuje równowagę wodno-elektrolitową. Są one szczególnie polecane w sytuacjach zwiększonej utraty płynów i minerałów, np. podczas intensywnego wysiłku fizycznego, upałów, gorączki czy biegunki. Dzięki odpowiedniemu stężeniu elektrolitów pomagają skutecznie nawadniać organizm i zapobiegać odwodnieniu, jednocześnie nie zaburzając równowagi osmotycznej komórek.

Utrata wody i elektrolitów

Woda i elektrolity w organizmie muszą być stale uzupełniane, gdyż tracimy ich określoną ilość w ciągu doby. Najwięcej płynów wydalamy przez nerki (około 1,5 l na dobę) wraz z moczem. Z kałem wydalamy około 100–200 ml na dobę.

Wodę tracimy także w wyniku parowania ze skóry oraz wydalamy ją z potem. Zależy to od temperatury naszego ciała (gorączka zwiększa tę utratę) i otoczenia oraz wilgotności powietrza, w jakim przebywamy. W temperaturze wyższej niż 28°C może to być nawet 500 ml dziennie. Dodatkowo w trakcie oddychania tracimy około 300 ml wody.
W wyniku wymiotów lub biegunki możemy tracić jony nieorganiczne. A to właśnie między innymi one mają wpływ na ciśnienie osmotyczne płynów w naszym ciele. W wyniku ich utraty zmniejsza się objętość płynu zewnątrzkomórkowego, a zwiększa objętość płynu wewnątrzkomórkowego. Oba płyny mają wtedy obniżone ciśnienie osmotyczne.

Najważniejsze elektrolity w naszych płynach ustrojowych to sód, potas, wapń, magnez, chlor i wodorowęglany.

Dlaczego to takie ważne?

Wyżej wymienione zmiany ciśnienia osmotycznego związane z dostarczaniem i utratą wody oraz jonów regulowane są na co dzień przez pracę nerek.

W efekcie długo trwających zaburzeń ciśnienia osmotycznego mogą pojawić się obrzęki, zaburzenia elektrolitowe oraz nieprawidłowe funkcjonowanie narządów, w tym nerek, które odpowiadają za regulację gospodarki wodno-elektrolitowej.

Rola nerek w funkcjonowaniu organizmu

Mocz to płyn tworzony w nerkach. Ma on za zadanie usunąć z organizmu zbędne metabolity oraz nadmiar wody i elektrolitów.

Przez nerki przepływa około 1 l krwi na minutę. W narządach tych jest ona filtrowana, dzięki czemu zachowana zostaje równowaga wodno-elektrolitowa i kwasowo-zasadowa w tkankach ciała.

Zadaniem kanalików nerkowych jest rozdzielenie substancji, które mają być wydalone, od tych, które wrócą do krążenia krwi. Do substancji, które organizm aktywnie wchłania zwrotnie należą np. jony potasu, fosforany i siarczany, aminokwasy, kreatyna, kwas moczowy, ciała ketonowe, glukoza i jony sodu. Jeśli stężenie którejś z tych substancji jest zbyt wysokie i kanaliki nerkowe nie mogą jej w całości wchłonąć, to pojawia się ona w moczu.

Dzięki pracy nerek utrzymywana jest w organizmie homeostaza płynów wewnątrzustrojowych, czyli ich prawidłowy skład zapewniający optymalną pracę wszystkich układów ciała. Prawidłowe działanie nerek regulowane jest przez wpływ układu nerwowego i hormonalnego.

Nerki pełnią także funkcję wydzielniczą. Produkowane przez nie substancje regulują ciśnienie krwi (renina) i pobudzają powstawanie krwinek czerwonych w szpiku kostnym (erytropoetyna). Biorą też udział w przemianach witaminy D3 do jej aktywnych metabolitów, wpływając na regulację gospodarki wapniowo-fosforanowej.

Zaburzenia w pracy nerek

Nerki mają bardzo wysoką tzw. rezerwę czynnościową. Oznacza to, że aby wystąpiły poważne zaburzenia pracy organizmu zniszczeniu musiałoby ulec aż 75% ich miąższu.
Jednym z objawów dysfunkcji nerek są obrzęki. Pojawiają się one:

• w zespole nerczycowym związanym z utratą wraz z moczem białka;
• w ciężkim uszkodzeniu nerek zaburzającym usuwanie wody z organizmu.

 Zespół nerczycowy

Zespół nerczycowy to powikłanie różnych chorób nerek uszkadzających struktury kłębuszków nerkowych, co w konsekwencji powoduje utratę białka z moczem. W normalnych warunkach białko zostaje w filtrowanej przez nerki krwi i nie przedostaje się do moczu. Czasami jego niewielka ilość może się pojawić w moczu w wyniku nadmiernego wysiłku fizycznego lub w przebiegu gorączki.

Obecność białek we krwi generuje tzw. ciśnienie onkotyczne. Zapobiega ono przesiąkaniu wody i elektrolitów do tkanek. Gdy stężenie białek w osoczu się zmniejszy, to zwiększa się ilość wody w tkankach, powodując obrzęki. Jeśli dodatkowo chore nerki zatrzymują w organizmie za dużo sodu, problem obrzęków się pogłębia.

Białkomoczem określamy utratę białka z moczem na poziomie równym lub wyższym niż 3,5 g na dobę.

Najczęstsze objawy tego stanu to obrzęki, obniżenie stężenia białka we krwi (przede wszystkim albumin) oraz wysokie stężenie lipidów we krwi (głównie cholesterolu).

Konsekwencje białkomoczu w zespole nerczycowym

W przypadku zespołu nerczycowego początkowo obrzęki pojawiają się rano na twarzy, szczególnie wokół oczu. Pozycja stojąca powoduje powstawanie obrzęków podudzi potęgujące się w ciągu dnia i największe wieczorem. Bywa, że choroba rozwija się wolniej i obrzęki raz się pojawiają, a następnie znikają. Jednak postęp choroby sprawia, że w końcu obejmą całe ciało i potrafią doprowadzić do wzrostu masy ciała o kilka kilogramów.
Stanem bardzo poważnym jest wodobrzusze, czyli gromadzenie się płynu w jamie brzusznej oraz pojawienie się płynu w jamach opłucnej.
Dodatkowo utrata przeciwciał z moczem zwiększa podatność na infekcje, a utrata białek regulujących krzepliwość krwi może zwiększać ryzyko wystąpienia zakrzepicy żylnej bądź tętniczej.

Co sprzyja występowaniu białkomoczu?

Choroby, które mogą spowodować białkomocz, to m.in.:

• kłębuszkowe zapalenie nerek;
• śródmiąższowe zapalenie nerek;
• nefropatia toczniowa;
• nefropatia nadciśnieniowa;
• cukrzycowa choroba nerek;
• amyloidoza;
• stan przedrzucawkowy i rzucawka;
• szpiczak plazmocytowy.

• środki kontrastowe stosowane w badaniach obrazowych;
• niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ);
• paracetamol;
• antybiotyki i leki przeciwgrzybicze;
• leki przeciwnowotworowe i immunosupresyjne;
• diuretyki;
• lit.

Leczenie zespołu nerczycowego

Gdy lekarz na podstawie obrzęków oraz wyników badań moczu i krwi stwierdzi zespół nerczycowy, zacznie szukać przyczyny, która go wywołała. Bowiem to właśnie od leczenia choroby podstawowej zależy powrót pacjenta do zdrowia. Do pacjenta należy ograniczenie ilości soli w diecie do mniej niż 6 g na dobę.

Jeśli przyczyną zespołu nerczycowego jest choroba przewlekła, taka jak amyloidoza czy cukrzyca, to bardzo ważne jest, aby chory pozostawał pod regularną kontrolą lekarza. W przebiegu pewnych chorób większe jest bowiem ryzyko nawrotów białkomoczu.

Inne przyczyny niewydolności nerek 

Uszkodzenie nerek, które prowadzi do zmniejszonego wydalania moczu, powoduje gromadzenie się wody w ustroju. Może to się wydarzyć w wyniku np.

• urazów mechanicznych;
• odwodnienia (wymioty, biegunka, oparzenia, krwotoki);
• zakażenia krwi;
• ciężkiej niewydolności innych narządów, takich jak serce czy wątroba;
• rozległych operacji chirurgicznych;
• działania toksyn;
• przeszkody w drogach moczowych (kamica moczowa).

Co możemy zrobić dla zdrowia swoich nerek?

O stan zdrowia nerek dbamy swoim stylem życia każdego dnia. Najważniejsze jest m.in.:

• odpowiednie nawodnienie, gwarantujące prawidłowe usuwanie przez nerki zbędnych substancji;
• regularne opróżnianie pęcherza i niedopuszczanie do wstrzymywania wydalania moczu;
• nieprzesadzanie z ilością soli w diecie;
• branie leków tylko w uzasadnionych przypadkach, zwłaszcza tych, po które sięgamy zbyt często (np. niesteroidowe leki przeciwzapalne czy paracetamol);
• ograniczenie spożywania alkoholu i zaprzestanie palenia tytoniu;
• utrzymywanie prawidłowej masy ciała, żeby nie obciążać układu krążenia;
• dbanie o regularną aktywność fizyczną usprawniającą krążenie krwi;
• unikanie infekcji dróg moczowych, choćby poprzez stosowny do temperatury ubiór;
• prawidłowe leczenie chorób przewlekłych mających wpływ na stan nerek.

Podsumowanie